ماهیان زینتی آب شیرین در مناطق مختلفی از جهان یافت می شوند و گونه های بسیار زیادی از ماهیان بومی (Endemic) این مناطق به عنوان ماهیان زینتی به بازار معرفی شده و در صنعت آکواریوم مورد بهره برداری و تکثیر و پرورش قرار می گیرند. در این میان جالب است بدانیم که کشور ایران هم از این ذخایر ماهیان زینتی بی بهره نیست و چندین گونه زیبا و کمیاب در آبهای داخلی و شیرین کشورمان یافت می شود که این قابلیت را دارند تا به عنوان ماهیان زینتی معرفی گردند، اما تاکنون اقدام در خور شایسته ای برای مطالعات گسترده، شناسایی، بهره برداری پایدار و معرفی به بازارهای جهانی صورت نگرفته است. در مجموع کشور ایران دارای 23 گونه بومی از خانواده های کپور ماهیان (Cyprinidae) شامل 10 گونه، سگ ماهیان جویباری (Balitoridae) شامل 6 گونه، لوچ ماهیان یا رفتگر ماهیان خاردار (Cobitidae) شامل 1 گونه، کپور ماهیان دنداندار (Cyprinodontidae) شامل 4 گونه، گربه ماهیان (Sisoridae) شامل 1 گونه و خانواده سیچلایدها (Cichlidae) 1 گونه می باشد. تمام این ماهیان خاص آبهای داخلی کشور ایران می باشند که این موضوع دلیلی بر اهمیت این ماهیان است و محافظت از آنها را امری ضروری می نماید. علاوه بر این حفظ و نگهداری این ماهیان به لحاظ ذخیره ژنتیکی دارای اهمیت زیادی است. در واقع این ماهیان بومی کشور ایران با ویژگی های خاص و منحصر به فرد خود این استعداد را دارند تا با یک نگرش نوین بتوان جایی برای آنها در میان ماهیان زینتی وارداتی به آکواریوم ها باز کرد و حتی با مطالعه گسترده تری در رابطه با شناخت و بیولوژی این ماهیان و هم چنین اقدامات عملی در زمینه تکثیر و پرورش آنها می توان یک گام جلوتر رفت و برای صادرات این گونه های نادر اقدام نمود. در ادامه مطالب به معرفی چند گونه از این ماهیان خواهیم پرداخت. ماهی آفانیوس Aphanius vladykovi (Coad, 1988) ماهی آفانیوس از خانواده ماهیان دنداندار با 4 نماینده، یکی از گونه های بومی ایران است که در مبارزه بیولوژیک با بیماری مالاریا استفاده می شود. آفانیوس با خوردن تخم و لارو حشرات آبزی همچون بشه آنوفل که میزبان حد واسطی برای بیماری مالاریا محسوب می گردد دارای نقشی مشابه گامبوزیا بوده و از اهمیت فوق العاده بیولوژیکی برخوردار است. برخی از گونه های آفانیوس به خاطر رنگ و نمای زیبایی که دارند در آکواریوم ها نگهداری می شوند اما در ایران این ماهیان به صورت عمده به عنوان غذای زنده برای ماهیان گوشتخوار و بزرگتر مثل آروانا یا اسکار مورد استفاده قرار می گیرند. ماهی کور غار ایران نام علمی : Iranocypris typhlop (Bruun and Kaiser, 1944) نام انگلیسی: Iran cave barb, Blind cave fish پراکنش: ایران، لرستان، خرم آباد E.W.Kaiser هفت نمونه از ماهی را در ششم ماه می 1937 در آن محل گردآوری نمود تا به مطالعاتی در آن خصوص بپردازد. نمونه هایی از این گونه در موزه جانورشناسی کپنهاگ (Zoological Museum of Copenhagen)(Zoological Museum of Copenhagen) در دسترس علاقمندان قرار دارد که به نوبه خود جالب و البته جای تأمل دارد. این گونه دارای 2 جفت سبیلک و بدنی فاقد رنگدانه با حداکثر طول 26/5 سانتی متر است که تعداد کمی فلس در پشت باله سینه ای آن وجود دارد. سر پهن و دندانهای حلقی دو ردیفه و مخروطی شکل با فرمول (2) 5، 3-5 و 3 از دیگر خصوصیات ماهی شناسی این گونه می باشد. نمونه های بررسی شده توسط (Nielsen, 1974) دارای 5/46 میلی متر طول کل و 5/38 میلی متر طول استاندارد بوده است. (برای بررسی و مطالعه بیشتر خصوصیات مورفولوژیکی این ماهی می توانید به سایت اینترنتی دکتر کد مراجعه نمایید (کاربران ثبت نام کرده قادر به مشاهده لینک می باشند). در محیط طبیعی تغذیه آن نامعلوم اما در محیط های مصنوعی و آکواریوم از انواع غذاهای خشک، تر و زنده نظیر آرتیما با اشتهای زیاد استقبال می کند، چنانکه برای بلغ غذاهای روی سطح آب توانایی شنا به صورت وارونه را نیز دارد. زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت آن ماهی حداقل 15 ماه است و از تمایز جنسی و طول عمر این گونه هیچ اطلاعاتی گزارش نشده است. متأسفانه این ماهی از سال 1990 به عنوان گونه در معرض آسیب (Vulnerable) در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از گونه ها قرار گرفته و دکتر برایان کد (Coad, 1996) این گونه نادر را به سبب وجود داشتن در یک محل (داخل غار)، در معرض خطر (Endangered) دانسته است. جالب است که بدانید این ماهی با یک ماهی کور دیگر با نام علمی Nemachilus smithi در همان غار به سر می برد. این غار آبی در کنار روستای (لون) در تنگ هفت لرستان واقع شده است. حرارت آب در این غار معمولاً 5/18 درجه سانتی گراد، Ph=7/5 و قابلیت هدایت الکتریکی 334 us می باشد. لوچ ایرانی نام علمی: Copitis linea (Heckel, 1894) خانواده: لوچ ماهیان (Cobitidae) دارای سری از دو طرف فشرده و 3 جفت سبیلک می باشند. طول کل بدن به طور متوسط 91 میلی متر بوده و در زیر چشم این سگ ماهی خار دیده می شود. دارای بدنی زیبا با رنگ زرد، سفید و سیاه می باشند که این رنگ آمیزی زیبا سگ ماهی ایران را به گونه مناسبی برای نگهداری در آکواریوم تبدیل کرده است. ساحل رودخانه های با بستر گلی و ماسه ای همراه با گیاهان آبزی می تواند زیستگاه مناسبی برای آنها باشد. قابل ذکر است که ذرات ریز مواد غذایی در کف رودخانه و بی مهرگان رژیم غذایی آن را تشکیل می دهند. در فصل بهار و در ماههای اردیبهشت تا تیر، ماده هایی با طول استاندارد 90 میلی متر بالغ بوده و می توان آنها را برای تخم ریزی به آکواریوم انتقال داد. البته باید توجه داشت که شرایطی طبیعی برای ماهی فراهم نمود تا خللی در فرآیند تولیدمثل رخ ندهد. پراکنش سگ ماهی ایران به رودخانه های کر، خلیج و هرمز محدود می گردد. از خانواده رفتگر ماهیان خاردار یا لوچ ماهیان، 4 گونه دیگر به جزء گونه بومی ذکر شده در آبهای داخلی ایران دیده می شود که همگی دارای جذابیت های خاص خود برای نگهداری در آکواریوم می باشند که از آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد: لوچ طلایی یا لوچ خاردار با نام علمی Cobitis aurata پراکنش: حوضه دریای خزر و رودخانه تجن در استان خراسان لوچ خاردار کاسپین با نام علمی Cobitis caspia پراکنش: حوضه دریای خزر ماهی هواشناس نام علمی: Cobitis taenia (Linnaeus, 1758) نام انگلیسی: spined, spine or spiny loach, stone loach, weather fish خانواده: لوچ ماهیان (Cobitidae) دارای 3 تا 5 جفت سبیلک و 40 عدد مهره در طول بدنی با اندازه متوسط 95 تا 115 میلی متر می باشد. بدن از دو طرف فشرده شده و توسط لکه های تیره ای در دو طرف پهلو تزیین شده است. زیستگاه لوچ های سنگی یا هواشناس در قسمتهای پایینی رودخانه، مناطقی با بستر ماسه ای و گلی می باشد تا بتوانند از ذرات ریز غذایی در بستر همراه با حشرات آبزی مثل شیرونومیده ها تغذیه کنند. در شب فعالیت کرده و روزها در بستر مخفی می شوند. قابل ذکر است که این ماهیان دمای بالای آب و هم چنین گل آلودگی آب را به خوبی تحمل می کنند. صیادان محلی از این ماهی به عنوان طعمه زنده برای ماهیگیری استفاده می کنند و آن را به اسم سگ ماهی، خوب می شناسند. فصل تخم ریزی برای لوچ هواشناس در ایران از فروردین ماه تا خرداد به طول می انجامد. در این زمان می توان تعداد زیادی لوچ ماده را در چمنزارهایی که به زیر آب فرو رفته و عمق کمی دارند پیدا کرد. هر ماهی ماده با توجه به وزنش بین 30 تا 50 هزار تخم را به رویشگاههای گیاهی می چسباند. پس از چند روز لاروهایی با ظاهر بسیار متفاوت از والدین از تخم بیرون می آیند که بر روی سر دارای رشته های عجیبی هستند. در واقع این رشته ها همان آبشش های خارجی است که به زودی تحلیل رفته و از بین می روند. نکته جالب در مورد ماهی هواشناس نوع تنفس این ماهی است که علاوه بر داشتن آبشش خارجی در دوران لاروی، از طریق روده نیز تنفس می کنند. آنها پیش از تغییرات شدید و ناگهانی در فشار جو در سطح آب به سر می ربرند و زمانی که در اثر گل آلودگی ناشی از باران اکسیژن آب کاهش می یابد با صدای بلندی هوا را بلعیده و اکسیژن مورد نیاز خود را از طریق جذب روده ای تأمین می کنند. اگر یک هو ماهی زنده را از آب بیرون بیاوریم صدای سوت خاصی در اثر خروج هوای روده ای از آنها شنیده می شود. سگ ماهی کور ایران نام علمی: Nemacheilus smithi (Greenwood, 1976) نام انگلیسی: Blind loach خانواده: سگ ماهیان جویباری (Balitoridae) این گونه تنها گونه ماهی کور از خانواده سگ ماهیان جویباری است که پراکنش آن تنها در همان غار آبی، در استان لرستان که ماهی کور غار هم در آن زندگی می کند، محدود می شود لذا اهمیت فوق العاده ای از لحاظ ژنتیکی دارد. اولین نمونه از این ماهی کفزی توسط Anthony Smith در آپریل 1976 شناسایی شد. آنها علاوه بر اینکه از داشتن چشم محروم اند، رنگدانه و فلس هم ندارند. دومین جفت از سبیلک هایشان به خوبی رشد کرده و به انتهای سومین جفت سبیلک ها می رسد. متوسط طول بدن در آنها 45 میلی متر گزارش شده است. حداقل زمان لازم برای دو برابر شدن جمعیت آنها 15 ماه می باشد. سگ ماهی کور ایران از سال 1996 در فهرست قرمز گونه های در معرض خطر قرار گرفته است. باله مخرجی از 8 شعاع و باله پشتی از 11 تا 12 شعاع که همگی شعاع نرم می باشند تشکیل گردیده است. از خانواده سگ ماهیان جویباری، 4 گونه دیگر از جنس Nemacheilus شامل گونه های bergianus لوچ سفیدرود در حوضه دریای خزر و دریاچه نمک، perca در رودخانه کر و حوضه دریاچه مهارلو و دریاچه ارومیه، kermanshahensis در حوضه رودخانه های دجله و فرات و گونه hampurensis همگی علاوه بر داشتن رنگ آمیزی زیبا از اندازه های مناسبی هم برای نگهداری در آکواریوم برخوردار می باشند. گونه های ذکر شده از خانواده سگ ماهیان جویباری همگی بومی ایران بوده و پراکنش آنها به مکانهای ذکر شده محدود می گردد. علاوه بر این گونه ها، سگ ماهیهای منحصر به فرد دیگری هم در آبهای داخلی ایران یافت می شوند که آنها هم ویژگی های منحصر به فرد خود را دارند. مانند لوچ تاجدار غرب (Nemacheilus malapterus) که در رودخانه دجله، کارون، تجن، کر و دریاچه ارومیه و دریاچه نمک پراکنش دارد، لوچ تاجدار ترکمتی (Turkmenian erested loach) که در حوضه رود تجن و حوضه دریای خزر دیده می شود و یا لوچ ببری Nemacheilus tigris که در حوضه رودخانه دجله و رود کارون پراکنش دارد. به هر حال جا دارد تا بر روی ماهیان این خانواده مطالعات گسترده تری در کشورمان صورت بگیرد.